Stres w wybranych teoriach psychologicznych

“Stres”, to pojęcie, które w potocznym rozumieniu można zdefiniować jako stan napięcia, poczucia zagrożenia lub lęku, reakcję o zabarwieniu negatywnym, obciążającą psychicznie (Grygorczuk, 2008).

W teoriach psychologicznych stres rozumiany jest jako reakcja, bodziec lub relacja jednostki z otoczeniem. Jego definicja zależy więc od kontekstu, którym posługuje się badacz.

STRES JAKO REAKCJA ORGANIZMU

Jedne z pierwszych badań w obszarze zainteresowania tego artykułu prowadził w dwudziestym wieku kanadyjski endokrynolog Hans Selye. Określił on stres jako „niespecyficzną reakcję organizmu”, która pojawia się w odpowiedzi na szkodliwe bodźce ze środowiska, nazwane stresorami (Selye, 1960). Selye jest autorem modelu Ogólnego Zespołu Adaptacyjnego (General Adaptation Syndrome – GAS), w której wyróżnia trzy etapy reakcji stresowej w odpowiedzi na stresor z otoczenia: stadium pierwsze – reakcja alarmowa (walcz lub uciekaj), stadium drugie – odporność (przystosowanie organizmu do działania stresora, koncentracja na zwalczeniu zagrożenia), stadium trzecie - wyczerpanie (wyczerpane zasoby organizmu, podatność na choroby).

Fizjolog skupiał się na tym jak reaguje organizm na określone stresory, uważając je (reakcje) za podobne bez względu na bodziec, co poddano krytyce w późniejszych pracach na ten temat. Psychologowie zaczęli zwracać także uwagę na przykrą i niekomfortową reakcję emocjonalną człowieka w odpowiedzi na bodziec (Heszen, 2016).

STRES JAKO BODZIEC

Stres w kontekście bodźca można rozumieć jako zmienną w otoczeniu. Zdarzenie (bodziec), które wywołuje w jednostce nieprzyjemny i utrudniający optymalne funkcjonowanie stan napięcia emocjonalnego (Heszen, 2016). Irving Janis w swoich pracach naukowych z 1958 roku określa w ten sposób stres psychologiczny, odróżniając go tym samym od definicji podawanej przez fizjologów. Thomas Holmes i Richard Rahe w 1967 roku, opierając się o ten sposób rozumienia stresu stworzyli listę stresujących zdarzeń życiowych, nazywaną „Skalą Społecznego Ponownego Przystosowania” (ang. Social Readjustment Rating Scale – SRRS). Wyszczególniono w niej 43 wydarzenia, w których stres potraktowany został jako odzwierciedlenie doświadczanych zmian w życiu jednostki (Heszen, 2016). Koncepcja spotkała się z krytyką części środowiska naukowego, które zarzuca modelowi brak miarodajności w wymienionych wydarzeniach oraz brak subiektywnej oceny bodźców przez jednostkę.

Zjawisko stresu jest jednak bardziej złożone niż powyższe jego rozumienia.

STRES JAKO RELACJA CZŁOWIEK - OTOCZENIE

Trzecim, a zarazem najbardziej powszechnym wśród psychologów jest relacyjne ujęcie stresu, które w pewien sposób łączy powyższe definicje. Źródłem stresu mogą być zarówno wymagania zewnętrzne (np. , jak i wewnętrzne standardy jednostki. Popularną teorią jest poznawczo-transakcyjny model Richarda Lazarusa i Susan Folkman. Według teorii relacyjnych, stres jest rodzajem transakcji (wymiany) między osobą, a jej otoczeniem. Inaczej mówiąc, jest to wzajemne oddziaływanie między człowiekiem, a otoczeniem. Relacja ta jest postrzegana (oceniana) przez osobę jako trudna, obciążająca ją lub przekraczająca jej możliwości.

Według Lazarusa i Folkman człowiek nieustannie ocenia dziejące się sytuacje w sposób pierwotny i wtórny (sprzężenie ocen). Warto zauważyć, że obie oceny odbywają się jednocześnie.

RADZENIE SOBIE i EMOCJE

Pierwotna ocena jest subiektywną i automatyczną w kontakcie jednostki ze stresorem; może nie mieć znaczenia dla dobrostanu osoby (być obojętna), być sprzyjająco - pozytywna lub stresująca. Jeżeli w ocenie pierwotnej jednostka uzna sytuację za stresującą, pojawia się określona transakcja stresowa, budząca emocje: krzywda strata – złość, żal, smutek; zagrożenie – strach, lęk, martwienie się; wyzwanie – nadzieja, zapał, podekscytowanie (Grygorczuk, 2008). Druga ocena (odbywa się jednocześnie z oceną pierwotną) – wtórna – jest ukierunkowana na radzenie sobie, czyli usunięcie stresora i powrót do optymalnego funkcjonowania. Ocena wtórna ma wpływ na aktywność człowieka. Czerpie także z posiadanych przez niego zasobów. Zachowanie osoby nakierowane na poradzenie sobie z trudną dla niej sytuacją może być adaptacyjne i nieadaptacyjne. Według Lazarusa i Folkman radzenie sobie, to “stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań”. Wysiłki są kontynuowane do momentu rozwiązania sytuacji stresowej. Według autorów koncepcji radzenie sobie jest świadome, to znaczy, że reakcje automatyczne do niego nie należą. Radzenie sobie ma dwie funkcje: instrumentalną, czyli zadaniową (skoncentrowaną na działaniu i rozwiązanie problemu) oraz samoregulacji emocji (skoncentrowaną na emocjach). Druga funkcja polega na obniżaniu odczuwanego przykrego napięcia.

W późniejszych latach (1997) Folkman zwróciła uwagę na istotę pozytywnych emocji, rozwijając powyższy model. Badając grupę opiekunów osób chorych na AIDS wprowadziła trzecią funkcję radzenia sobie z trudną sytuacją - skoncentrowaną na znaczeniu. Folkman zwróciła uwagę na istotę przewartościowania znaczenia sytuacji. Wyodrębniła także formy przewartościowania:

- ustalanie priorytetów,

- adaptacyjne przekształcanie celów,

- znajdowanie korzyści w doświadczeniach stresowych,

- przypominanie sobie korzyści osiągniętych w przeszłości w obliczu doświadczanego stresu,

- nasycanie zwykłych zdarzeń pozytywnym znaczeniem

- wzmacnianie pozytywnego afektu.

Autorka: Wera

Bibliografia:
● Grygorczuk, A. (2008). Pojęcie stresu w medycynie i psychologii. Via Medica, 5(3), 111-115.
● Heszen, I. (2016). Psychologia stresu. Wydawnictwo Naukowe PWN.
● Lazarus R.S., & Folkman S. (1984). Stress, appraisal and coping. Springer Publishing Company.
● Selye, H. (1960). Stres życia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Imię		Nazwisko
Twój e-mail:
Treść wiadomości: